Onderzoeksprogramma Zaanstad 2019

Rekenkamer Zaanstad

Samenvatting

De Rekenkamer Zaanstad (rekenkamer) onderzoekt vanuit een onafhankelijke positie de doeltreffendheid, doelmatigheid en rechtmatigheid van het bestuur, het beleid en de beleidsuitvoering. Door onderzoek wil de rekenkamer de controlerende en kaderstellende rol van de gemeenteraad versterken en een bijdrage leveren aan het verbeteren van bestuur, beleid en organisatie. Dit document bevat het onderzoeksprogramma 2019 van Zaanstad.

Afronding lopende verkenning
Op dit moment voeren we een verkenning uit naar het Transformatiefonds.

Onderzoeksactiviteiten 2019
In 2019 zal de rekenkamer starten met een onderzoek naar Jeugdzorg (hoofdstuk 3.1). Daarnaast zal de rekenkamer zich inspannen om een burgerpanel op te richten (hoofdstuk 3.2) en zal het een aantal quick scans uitvoeren (hoofdstuk 3.3).

Totstandkoming onderzoeksprogramma 2019
Voor de beleidsperiode 2016-2022 speelt het begrip verantwoorden een belangrijke rol in het onderzoek van het RMA. Het gaat daarbij om de vraag of de effecten van de besteding van publieke middelen maatschappelijk zichtbaar zijn. Bij de uiteindelijke selectie van onderzoeksonderwerpen hebben we meegewogen of deze onderwerpen relevant zijn voor de vijf thema’s die we onderscheiden met betrekking tot verantwoorden:

  • Verantwoorden bij vrijheid van handelen in de uitvoering;
  • Verantwoorden bij samenwerking met andere overheden of organisaties;
  • Verantwoorden bij (vrijwillige) inzet burgers om overheidstaken uit te voeren;
  • Feitelijk verantwoorden;
  • Voor burgers inzichtelijk verantwoorden.

Daarnaast is er een aantal algemene criteria voor rekenkameronderzoek zoals het maatschappelijk en financieel belang van een onderwerp, de risico’s die op een specifiek beleidsterrein worden gelopen en een evenwichtige spreiding over de verschillende beleidsterreinen.

Overige activiteiten 2019
Naast het reguliere onderzoek, reserveren we in 2019 capaciteit voor:

  • het bijdragen aan het publieke debat, door het informeren en adviseren van de gemeenteraad op basis van eerder uitgevoerd onderzoek, verkenningen, lopend onderzoek of monitoractiviteiten als de actualiteit daartoe aanleiding geeft;
  • het uitvoeren van eventuele verzoekonderzoeken en second opinions;
  • het terugblikken op uitgevoerde onderzoeken;
  • het ontwikkelen van het onderzoeksprogramma 2020;
  • het uitvoeren van opvolgingsonderzoeken (in 2019 samengevoegd met het reguliere onderzoek naar jeugdzorg).

Als in de loop van het jaar de raad vraagt om een verzoek-onderzoek of als de actualiteit daar aanleiding voor geeft, bestaat de mogelijkheid dat de rekenkamer de programmering wijzigt.

Inleiding

Uitgangspunten

De Rekenkamer Zaanstad (rekenkamer) is onderdeel van de Rekenkamer Metropool Amsterdam (RMA). De RMA heeft tot taak de rekenkamerfunctie uit te oefenen voor de gemeenten Amsterdam en Zaanstad en is in 2010 door de gemeenteraden van Amsterdam en Zaanstad op basis van de Wet gemeenschappelijke regeling ingesteld. In 2015 is op basis van een evaluatie besloten de samenwerking voort te zetten. Gelijktijdig is de gemeenschappelijke regeling op onderdelen herzien. Tevens hebben de gemeenteraden daarbij besloten om de jaarlijkse bijdragen aan de RMA voor de periode 2016-2022 te continueren. 

De RMA stelt jaarlijks zelf haar onderzoeksprogramma vast, waarbij zij een onderscheid maakt tussen onderzoeken voor de gemeente Amsterdam en de gemeente Zaanstad. De onderzoeksprogramma’s worden ter kennisname verzonden aan de betreffende raden.

In het huidige onderzoeksprogramma gaat de RMA in op de onderzoeken die zij in 2019 wil uitvoeren voor de gemeente Zaanstad. De RMA heeft bij haar keuze ook suggesties betrokken van de verschillende raadsfracties en de auditcommissie.

Het is mogelijk dat de RMA de onderzoeksprogrammering nog wijzigt als de actualiteit daarvoor aanleiding geeft of als de gemeenteraad een verzoek aan haar richt om een specifiek onderzoek uit te voeren. Bij een verzoekonderzoek zal de RMA een gemotiveerd besluit nemen of zij het verzoek honoreert en daarbij aangeven welke consequenties dit heeft voor de onderzoeksprogrammering. 

Leeswijzer

In hoofdstuk 2 gaan we in op onze werkwijze om onderwerpen te signaleren en te selecteren voor het onderzoeksprogramma. In hoofdstuk 3 lichten we de in 2019 lopende en geprogrammeerde onderzoeken toe. In hoofdstuk 4 zetten we de overige activiteiten op een rij. Een overzicht van eerder uitgevoerde onderzoeken is als bijlage (1) aan dit onderzoeksprogramma opgenomen.

Onderzoek 2019

Lustrumjaar Burger & verantwoording
Het komende jaar is een lustrumjaar voor de rekenkamer: in 2019 bestaan we 15 jaar. Het thema van ons lustrum is Burger & verantwoording. We zullen daarom in onze onderzoeken extra aandacht besteden aan de kennis, ervaringen en oordelen van burgers.

In 2019 heeft de Rekenkamer Zaanstad een regulier onderzoek, de oprichting van een burgerpanel en een aantal quickscans geprogrammeerd. Voor het reguliere onderzoek wordt de helft van de capaciteit gereserveerd. Voor zowel het oprichten van een burgerpanel als de quickscans wordt een kwart van de capaciteit gereserveerd. Ook zal de rekenkamer in 2019 werken aan een (lopend) onderzoek dat in 2018 is gestart.

Afronding lopende verkenning

Verkenning: Transformatiefonds
Op dit moment voeren we een verkenning uit naar het Transformatiefonds.

Sinds 2017 zijn gemeenten verplicht alle investeringen op de balans te activeren. Omdat Zaanstad voorheen het beleid had om investeringen met een maatschappelijk nut niet te activeren, maar als last in de begroting te nemen, ontstaat begrotingsruimte. Deze begrotingsruimte wordt gebruikt om het Transformatiefonds te voeden. Met het Transformatiefonds wil Zaanstad woningbouw stimuleren. Een belangrijke voorwaarde hierbij is dat de bestedingen uit het Transformatiefonds uiteindelijk ook tot hogere inkomsten voor Zaanstad in de toekomst moeten leiden. Naar verwachting wordt de verkenning in februari 2019 afgerond.

Onderzoeksactiviteiten 2019

Onderzoek: Jeugdzorg

Met de decentralisatie van de jeugdzorg naar gemeenten per 2015 en een nieuwe werkwijze – met als kernelementen inzet op het eigen netwerk, preventie en een integrale aanpak – zou er een effectiever en efficiënter jeugdzorgstelsel worden ingericht. De verschuiving van specialistische zorg naar preventie lijkt echter nog onvoldoende van de grond te komen, wat leidt tot grote tekorten in het budget. Ook Zaanstad kampt hiermee. Voor 2018 wordt een maximale overschrijding van € 33 miljoen verwacht voor de regionale inkoop van specialistische jeugdzorg. En ook in de Zaanse begroting van 2019-2022 staat het nieuwe jeugdzorgstelsel als grootste financiële risico vermeld. Mogelijke onderzoeksrichtingen zijn daarmee de ontwikkeling van de budgetten (preventief versus specialistische zorg) en het functioneren van de jeugdteams, die ondersteuning geven bij lichtere problematiek en zo nodig doorverwijzen naar specialistische zorg. We zullen in dit onderzoek tevens terugkijken naar de eerdere bevindingen en aanbevelingen uit het onderzoek naar de voorbereiding van de transformatie van het jeugdzorgstelsel uit 2015.

Burgerpanel Zaanstad

In ons lustrumjaar zal de rekenkamer zich inspannen om een burgerpanel op te richten, bestaande uit inwoners van de gemeente Zaanstad. Het doel is om onderzoeksideeën onder burgers te inventariseren en daarmee aan te sluiten op ons lustrumthema Burger & verantwoording. De rekenkamer zal het burgerpanel aanwenden om onderzoeksideeën op te halen en voor te leggen. Op deze manier kunnen wij beter aansluiten op de kennis, ervaringen en oordelen van burgers in Zaanstad.

Quick scans

Een quick scan heeft als doel om in relatief korte tijd inzicht te krijgen en te rapporteren over een specifiek onderwerp. Vaak gebeurt dit op basis van eerder uitgevoerd onderzoek. Voorbeeld van een mogelijk onderwerp is de samenstelling van het woningaanbod, en welke instrumenten en maatregelen de gemeente Zaanstad inzet om het woningaanbod meer in evenwicht te krijgen.  Een ander mogelijk onderwerp is hoe de gemeente Zaanstad de warmtetransitie vormgeeft.  De rekenkamer kan op eigen initiatief dan wel op verzoek van de gemeenteraad een quick scan uitvoeren.

Overige activiteiten 2019

Naast onze standaard onderzoekswerkzaamheden reserveren we in 2019 capaciteit voor:

  • Het bijdragen aan het publieke debat, door het informeren en adviseren van de gemeenteraad op basis van eerder uitgevoerd onderzoek, verkenningen, lopend onderzoek of monitoractiviteiten als de actualiteit daartoe aanleiding geeft;
  • Het uitvoeren van eventuele verzoekonderzoeken en second opinions;
  • Het terugblikken op uitgevoerde onderzoeken;
  • Het ontwikkelen van het onderzoeksprogramma 2020;
  • Het uitvoeren van opvolgingsonderzoeken (in 2019 samengevoegd met het reguliere onderzoek naar jeugdzorg).

Tussentijds informeren en adviseren van de raad
Als de actualiteit daartoe aanleiding geeft, kan de rekenkamer op basis van al uitgevoerd of nog lopend onderzoek de gemeenteraad informeren en soms adviseren. Dit kan in de vorm van een korte attendering tot een uitgebreide rekenkamerbrief.

Een voorbeeld hiervan is de rekenkamerbrief van 19 juni 2015 Aanvulling omzetting recht van erfpracht in vol eigendom , die we als aanvulling op ons eerder onderzoek Omzetting recht van erfpracht in vol eigendom  van 16 januari 2014 hebben opgestuurd naar de gemeenteraad.

Verzoekonderzoeken en second opinions
Naast de onderzoeksonderwerpen die de rekenkamer zelf selecteert, is het mogelijk dat de gemeenteraad een verzoek indient tot het uitvoeren van een rekenkameronderzoek. De rekenkamer zal dan schriftelijk gemotiveerd aangeven of ze het onderzoek uitvoert en wat de consequenties zullen zijn voor de onderzoeksprogrammering en de meerkosten. Zo nam de rekenkamer in de vorige raadsperiode 2010-2014 op verzoek van de raad deel aan de begeleidingscommissie Nauerna. Daarnaast biedt de rekenkamer de mogelijkheid aan om een second opinion te geven. Op verzoek van de gemeenteraad kan de rekenkamer een bestaand beleidsdocument of zienswijze tegen het licht houden en daar in een brief over rapporteren.

Onderzoeksprogramma 2020
Voor het jaar 2020 zal de rekenkamer ook weer een onderzoeksprogramma ontwikkelen en opstellen. Hiertoe volgt de rekenkamer onder meer gedurende het jaar de ontwikkelingen op de diverse gemeentelijke beleidsterreinen. Dit gebeurt onder meer door de media, gemeenteraadsvergaderingen en Zaanstad Beraden te volgen. Daarnaast zullen, zoals gebruikelijk, de gemeenteraadsfracties voorafgaand aan het opstellen van het onderzoeksprogramma 2020 in de gelegenheid worden gesteld hun ideeën en suggesties te geven.

Aanpak programmering

Beleidsvisie 2016-2022

Per 1 juni 2010 is de Rekenkamer Metropool Amsterdam (RMA) van start gegaan als gemeenschappelijke regeling van de gemeenten Amsterdam en Zaanstad. De taak van de rekenkamer is vastgelegd in de Gemeentewet. De RMA heeft haar ideeën over haar werkzaamheden neergelegd in een beleidsplan ‘Beleidsvisie 2016-2022’.

In de vorige beleidsperiode gebruikte de RMA het thema grip als rode draad in allerlei projecten. Daarmee was er veel aandacht voor het borgen door de gemeenteraad van doeltreffendheid en doelmatigheid. Rekening houdend met de veranderende context  zal de RMA in de komende periode de aandacht verleggen naar het thema verantwoorden. Het gaat daarbij om de vraag of de effecten van de besteding van publieke middelen maatschappelijk zichtbaar zijn. Dat perspectief vraagt om meer aandacht voor daadwerkelijke doeltreffendheid en doelmatigheid en de visie daarop van de burger.

Het zichtbaar maken van de effecten en de inspanningen van de lokale overheid voor de burger is een cruciale opgave in de komende periode. Thema’s rond het begrip verantwoorden zullen daarom een belangrijke rol spelen in het onderzoek van de RMA. Specifiek brengt de RMA in deze periode de volgende accenten aan in haar werkzaamheden:

  • Verantwoorden bij vrijheid: ook ruime beleidskaders vragen om een inzichtelijke verantwoording van de besteding van belastinggeld;
  • Verantwoorden bij samenwerking: geld dat samen met andere overheden en particuliere organisaties wordt besteed, moet ook goed worden verantwoord;
  • Verantwoorden bij inzet burgers: publieke middelen die burgers in het kader van de participatiemaatschappij besteden, moeten passend worden verantwoord;
  • Feitelijk verantwoorden: het verhaal over wat er gebeurt bij overheidsinterventies is belangrijk. Maar naast vertellen, blijft ook tellen belangrijk. Smart-indicatoren zeggen niet alles, maar bieden wel houvast bij het verhaal;
  • Voor de burger verantwoorden: de verantwoordingen van de overheid moeten ook inzichtelijk zijn voor de geïnteresseerde burger.

Werkwijze opstellen onderzoeksprogramma

Om het onderzoeksprogramma op te stellen zijn het thema verantwoorden en de beleidsvisie het vertrekpunt. In hoofdlijnen is de voorbereiding van de onderzoeksprogrammering als volgt verlopen.

Raadplegen van diverse informatiebronnen
De rekenkamer heeft vanuit meerdere kanten informatie ingewonnen over mogelijke onderzoeksonderwerpen:

  • Informatiebronnen over het beleid en bestuur van de stad, zoals het coalitieakkoord, de programmabegroting, de jaarverslagen en de verslagen van raadsvergaderingen en de raadscommissievergaderingen;
  • Reacties van raadsfracties over mogelijke onderzoeksonderwerpen, dit jaar voor het eerst in een gezamenlijke bijeenkomst;
  • Overige bronnen, zoals berichten in de media en door andere organisaties uitgevoerde (rekenkamerkamer-)onderzoeken van belang voor het goed functioneren van de lokale overheid.

Bijlage 1 Lijst van eerder uitgevoerd onderzoek

Ruimtelijk-fysiek

  • Inverdan en Stadhuis (december 2005)
  • Vervolgonderzoek Inverdan en Stadhuis (februari 2007)
  • Openbare ruimte in Zaanstad (maart 2008)
  • Bodemsanering in Zaanstad (mei 2009)
  • Handhaving openbare ruimte in Zaanstad (maart 2011)
  • Vervolgonderzoek Openbare ruimte in Zaanstad (maart 2011)
  • Riolering in Zaanstad (juli 2012)
  • Advisering begeleidingscommissie Nauerna (gedurende 2013)
  • Verkenning omzetting recht van erfpacht in vol eigendom (januari 2014)
  • Aanvulling verkenning recht van erfpacht in vol eigendom (juli 2015)
  • Opvolgingsonderzoek Riolering in Zaanstad (juni 2016)
  • Beheersing grote projecten: Cultuurcluster (april 2018)

Sociaal-economisch

  • Sociale werkvoorziening in Zaanstad (september 2006)
  • De WMO in Zaanstad (april 2009)
  • Vervolgonderzoek sociale werkvoorziening in Zaanstad (februari 2010)
  • Burgerparticipatie in Zaanstad (december 2010)
  • Wees scherp op werk (re-integratiebeleid) (september 2011)
  • Vervolgonderzoek De WMO in Zaanstad (oktober 2013)
  • Transformatie zorg voor de Jeugd Zaanstad (februari 2015)
  • Zicht op de financiële positie (september 2016)

Bedrijfsvoering

  • Quickscan onderzoek Jaarstukken 2006 (mei 2007)
  • Gemeentelijke tarieven in Zaanstad (juli 2007)
  • Quick scan Jaarverslag 2007 gemeente Zaanstad (mei 2008)
  • Benchmark Jaarverslagen 2007 (w.o. Zaanstad) (juli 2008)
  • Vervolgonderzoek Tarieven in Zaanstad (april 2009)
  • Organisatieontwikkeling in Zaanstad (november 2013)
  • Afwikkeling van niet-fiscale bezwaren (januari 2014)
  • Zaanstad en HVC (mei 2014)
  • Grip op samenwerkingsverbanden Zaanstad (september 2017)
  • Quick scan HVC (november 2017)
  • Afwikkeling van niet-fiscale bezwaren (oktober 2018)